|
ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΣ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ
|
|
|
(2004) 1 ΑΑΔ 416
ΑΝΩΤΑΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΠΡΟΥ
ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ
(ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΦΕΣΗ ΑΡ. 10850)
16 Φεβρουαρίου, 2004
[ΠΙΚΗΣ, Πρόεδρος]
[ΑΡΤΕΜΙΔΗΣ, ΑΡΤΕΜΗΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΚΑΛΛΗΣ, ΚΡΟΝΙΔΗΣ, ΗΛΙΑΔΗΣ, ΚΡΑΜΒΗΣ, ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ, ΧΑΤΖΗΧΑΜΠΗΣ, Δ/στές]
Εφεσείοντες/Εναγόμενοι
v.
ΝΙΚΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ
Εφεσιβλήτου/Ενάγοντα
------------------
Λ. Γεωργίου με Ε. Κονναρή (κα) και Γ. Βλάμη
για τους εφεσείοντεςΣτ. Ερωτοκρίτου (κα) για τον εφεσίβλητο.
--------------------
ΠΙΚΗΣ, Π.:
Η απόφασή μας είναι ομόφωνη σε σχέση με όλα τα θέματα των αποζημιώσεων και τον τόκο όπως αυτά επιλύονται στην απόφαση που θα εκδώσει ο Κωνσταντινίδης, Δ., με την εξαίρεση του μέρους αναφορικά με το ποσό των £57.487,65 στερλινών ως εξόδων νοσηλείας στην Αγγλία. Επί του θέματος της αποδοχής του τεκμηρίου 22 ως μαρτυρίας γι΄αυτό το ζήτημα, οι απόψεις μας διίστανται. Η πλειοψηφία κρίνει παραδεκτή την αποδοχή του ως μαρτυρίας για τους
Α Π Ο Φ Α Σ Η
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Δ:
Ο Νίκος Σταύρου Χαραλάμπους εργοδοτείτο από την εταιρεία A. Panayides Contracting Ltd ως εργάτης. Στις 30.10.95 του ανατέθηκε η τοποθέτηση ικριωμάτων σε οικοδομή, την εργολαβική ανέγερση της οποίας είχαν αναλάβει οι εργοδότες του. Η βάση πάνω στην οποία στεκόταν προς εκτέλεση της εργασίας του δεν ήταν σταθερή, τα ικριώματα κλυδωνίζονταν και, γι΄αυτό το λόγο, έχασε την ισορροπία του και έπεσε στο τσιμεντένιο έδαφος από ύψος 2.40 μέτρων.Το πρωτόδικο δικαστήριο απέδωσε πλήρη ευθύνη για το ατύχημα στους εργοδότες και επιδίκασε συνολική αποζημίωση ύψους £310.555, πλέον 57.487,65 στερλίνες. Ασκήθηκε έφεση και αντέφεση και προς αποφυγή σύγχυσης θα αναφερόμαστε στις εκατέρωθεν θέσεις, ως προερχόμενες από τον ενάγοντα ή τους εναγομένους, αναλόγως.
Το ζήτημα της ευθύνης δεv εγείρεται πλέον. Οι εναγόμενοι απέσυραν το σχετικό λόγο έφεσης. Υπό κρίση τίθενται οι αποζημιώσεις που επιδικάστηκαν και σημειώνουμε πως αριθμός λόγων έφεσης, ιδίως αναφερομένων στις εκτιμήσεις του πρωτόδικου δικαστηρίου σε σχέση με την αξιοπιστία διαφόρων μαρτύρων, περιλαμβανομένων και των γιατρών που είχαν καταθέσει, επίσης αποσύρθηκαν. Δηλώθηκε συναφώς πως αυτές οι διαπιστώσεις του πρωτόδικου δικαστηρίου αποτελούν κοινό έδαφος σε σχέση με το ύψος των αποζημιώσεων. Επίσης σημειώνουμε πως οι εναγόμενοι δεν καταχώρησαν περίγραμμα αγόρευσης στην αντέφεση και πως, συνεπώς, δεν υπάρχει ούτε και προφορικά η θέση τους ως προς τα θέματά της.
Η υπόθεση ακούστηκε από τριμελή σύνθεση η οποία και επιφύλαξε την απόφασή της. Εκδόθηκε όμως, λίγες μέρες αργότερα, η απόφαση του Εφετείου στην Ευθύβουλος Λιασίδης ν. Αστυνομίας, Ποινική ΄Εφεση 7056 κ.α. ημερομηνίας 30.9.02 και κρίθηκε ορθό το επανάνοιγμα της υπόθεσης. Περιλαμβανόταν στα επίδικα θέματα και αξίωση για το ποσό των 57.487,65 στερλινών ως εξόδων νοσηλείας στο νοσοκομείο Devonshire στην Αγγλία. Το πρωτόδικο δικαστήριο έκρινε εύλογη την αναζήτηση θεραπείας σ΄αυτό αλλά δεν είναι σε σχέση με την αμφισβήτηση της ορθότητας αυτής της κρίσης που προέκυψε το ζήτημα. Ούτε σε σχέση με το γεγονός ότι πράγματι ο ενάγων έτυχε νοσηλείας για μακρά περίοδο στο πιο πάνω νοσοκομείο. Παρεμβάλλουμε πως επί του τελευταίου υπήρχε η αξιόπιστη, όπως κρίθηκε, μαρτυρία της μητέρας του ενάγοντα που περιλαμβάνει λεπτομέρειες αναφορικά με το είδος και την έκταση της νοσηλείας και των υπηρεσιών που προσφέρθηκαν στον ενάγοντα. Το ζήτημα αφορούσε στην απόδειξη του ποσού ως αντιστοιχούντος προς την αμοιβή του νοσοκομείου.
Ο ενάγων επιδίωξε την απόδειξη αυτού του ποσού διά της προσαγωγής εγγράφου [του τεκμηρίου 22] ως εκδοθέντος από το νοσοκομείο και οι εναγόμενοι ενέστησαν. Το πρωτόδικο δικαστήριο απέρριψε την ένσταση αφού δέχτηκε, όπως ήταν η εισήγηση του ενάγοντα, ότι συνέτρεχαν οι προϋποθέσεις του περί Αποδείξεως Νόμου Κεφ. 9, με ειδική αναφορά στην επιφύλαξη του άρθρου 4(1)(β). Όπως εξήγησε, εφόσον είχε ικανοποιηθεί ότι ο εκδότης του εγγράφου βρισκόταν στο εξωτερικό και δεν ήταν πρακτικώς δυνατή η κλήτευσή του. Ας σημειωθεί πως αμέσως προηγουμένως είχαν κατατεθεί ως τεκμήρια, χωρίς ένσταση από τους εναγομένους, επιστολές προερχόμενες από το ίδιο νοσοκομείο [τεκμήρια 20 και 21] με τις οποίες επληροφορείτο η δικηγόρος του ενάγοντα πως το συνολικό κόστος της νοσηλείας του ανερχόταν ακριβώς στις 57.487,65 στερλίνες, πως παρέμενε υπόλοιπο 10.449,25 στερλίνες και πως δεν ήταν δυνατό να προσέλθει οποιοσδήποτε εκ μέρους του προς κατάθεση του υπό συζήτηση εγγράφου ή για οποιονδήποτε άλλο λόγο.
Η έφεση δεν αφορά σε οτιδήποτε που θα ήταν δυνατό να συσχετισθεί προς τον εκδότη του εγγράφου, τη δυνατότητα ή τον τρόπο καταρτισμού του και από ποιούς ή το περιεχόμενό του και, εν τέλει, δεν προβλήθηκαν ούτε ισχυρισμοί κατά της αποδεικτικής του δύναμης από την άποψη της τεκμηρίωσης δια του περιεχομένου του της σχετικής αξίωσης. Ό,τι αμφισβητήθηκε με την έφεση είναι η δυνατότητα προσαγωγής του και αυτή μόνο για ένα λόγο. Κατά την άποψη των εναγομένων ήταν λανθασμένη η εκτίμηση του πρωτόδικου δικαστηρίου πως δεν ήταν πρακτικώς δυνατό να εξασφαλιστεί η παρουσία του εκδότη του εγγράφου στο δικαστήριο, μάλιστα κατ΄επίκληση των τεκμηρίων 20 και 21. Η συζήτηση ως προς αυτό τον όρο του άρθρου 4 ο οποίος, ενόψει της πάγιας νομολογίας μας συνιστά το μόνο επίδικο ζήτημα επί του θέματος, προϋποθέτει πως το άρθρο 4 αποτελεί υπαρκτή νομοθετική πρόνοια. Στην απόφαση του εφετείου που εξέδωσε ο Πικής, Π., στην υπόθεση Λιασίδης (ανωτέρω) κρίθηκε πως οι διατάξεις του άρθρου 4(2) του Κεφ. 9, στο βαθμό που παρείχαν τη δυνατότητα προσαγωγής κατάθεσης μάρτυρα χωρίς να παρέχεται η δυνατότητα αντιπαράθεσης προς αυτό και τη μαρτυρία του ατόνησε και έπαυσαν να ισχύουν, ως αποτέλεσμα της αντίθεσής τους προς τις ρητές διατάξεις του Συντάγματος. Η προέκταση και σε σχέση με το άρθρο 4(1) είναι προφανής ενόψει τη δόμησης του σκεπτικού επί της θεώρησης ότι κατά τα Άρθρα 12.5(δ) και 30.3(γ) του Συντάγματος και περαιτέρω του Άρθρου 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και των Θεμελιωδών Ελευθεριών που κυρώθηκε με το Ν. 39/62, το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη είναι συναρτημένο "με το δικαίωμα κάθε διαδίκου να αντεξετάσει τους μάρτυρες που καταθέτουν ενώπιόν του...". Στους οποίους, βεβαίως, πρέπει να θεωρηθεί ότι εντάσσονται και οι συντάκτες της κατάθεσης ή της δήλωσης που προσάγεται ως μαρτυρία χωρίς τη δυνατότητα αντεξέτασής τους.
Ο ενάγων εξέφρασε την πρόθεσή του να επιχειρηματολογήσει υπέρ της άποψης πως η απόφαση στην Λιασίδης (ανωτέρω) είναι λανθασμένη στην έκταση που καλύπτει και πολιτικές υποθέσεις και υποβλήθηκε εισήγηση, ενόψει και της σπουδαιότητας του θέματος, να αναληφθεί η υπόθεση από την πλήρη Ολομέλεια του Ανωτάτου Δικαστηρίου, όπερ και εν τέλει έγινε.
Ακούστηκαν οι δυο πλευρές επί του θέματος και ευθέως τέθηκε ζήτημα απόκλισης από την Λιασίδη. Δεν αναφέρθηκαν οι δυο πλευρές στις αρχές που διέπουν αυτή τη δυνατότητα αλλά η νομολογία μας είναι πλέον πάγια. Συνοψίζεται και επεξηγείται από την πλήρη Ολομέλεια στην Μαυρογένης ν. Βουλής κ.α. (Αρ. 3) (1996) 1 ΑΑΔ 315 από τη σελ. 332. Παρέχεται δυνατότητα ανατροπής ή απόκλισης ενόψει διαπίστωσης πως προηγούμενη δικαστική απόφαση είναι αναμφισβητήτως εσφαλμένη. Με την περαιτέρω επεξήγηση, με παραπομπή στην Νικολάου κ.α. ν. Νικολάου κ.a. (Αρ. 2) (1992) 1 ΑΑΔ 1338 στην οποία αναφέρθηκε ότι σε θέματα συνταγματικού δικαίου η ευχέρεια ανατροπής προηγούμενης απόφασης είναι μεγαλύτερη, πως στην κρίση της συνταγματικότητας νόμου ευχερέστερα διαπιστώνεται σφάλμα "εφόσον οι πρόνοιες του Συντάγματος αποτελούν σταθερή βάση για την αντικειμενική διαπίστωση σφάλματος σε προηγούμενη απόφαση.".
Επί του θέματος του τεκμηρίου 22 θα εκδοθούν ξεχωριστές αποφάσεις. Όσα ακολουθούν αφορούν στα υπόλοιπα ζητήματα. Σημειώνουμε μόνο πως εκτός λόγων έφεσης και αντέφεσης παρέμειναν μόνο ένα ποσό £7.000 για έξοδα φυσιοθεραπείας και λογοθεραπείας μέχρι την έκδοση της πρωτόδικης απόφασης και ένα ποσό £250 για ιατρικά έξοδα.
Ο τρόπος έκδοσης της πρωτόδικης απόφασης
Διατυπώνονται ως λόγοι έφεσης ορισμένες παρατηρήσεις σε σχέση με τον τρόπο της απαγγελίας της πρωτόδικης απόφασης. Αναφέρεται πως αυτή δεν κάλυψε το σύνολό της επειδή, όπως είχε εξηγήσει ο πρωτόδικος δικαστής ήταν πολυσέλιδη, πως μετά πάροδο μιας περίπου ώρας επανακλήθηκαν οι διάδικοι για να τους ανακοινωθεί διόρθωση αριθμητικού λάθους, το οποίο ας σημειωθεί δεν προσδιορίζεται στην ειδοποίηση έφεσης και πως το κείμενο της απόφασης δεν είχε δοθεί στους εναγομένους μέχρι και την καταχώρηση της έφεσης. Αυτά, χωρίς να συγκεκριμενοποιηθεί οτιδήποτε ως επίπτωση που θα δικαιολογούσε παρέμβαση κατ' επίκληση κάποιας νομικής βάσης. Κρίνουμε ανυπόστατο το περιεχόμενο του περιγραφόμενου ως λόγου έφεσης και δεν χρειάζεται να μας απασχολήσουν οι υπόλοιπες δικονομικές ή άλλες θέσεις που ανέπτυξε προς απάντηση ο ενάγων.
Οι γενικές αποζημιώσεις
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε ως γενικές αποζημιώσεις το ποσό των £75.000. Ο ενάγων εισηγείται πως αυτό το ποσό είναι εκδήλως χαμηλό. Αντιστρόφως οι εναγόμενοι, οι οποίοι επιδιώκουν μείωσή του. Οι δυο πλευρές επικαλέστηκαν νομολογία, η κάθε μια από τη δική της σκοπιά, σε σχέση με τις αποζημιώσεις που επιδικάστηκαν σε άλλες υποθέσεις, όσο και αν σε εκείνες οι τραυματισμοί και οι συνέπειές τους ήταν διαφορετικής φύσης. Τις επικαλέστηκαν κυρίως ως ενδεικτικές επιπέδου αναφορικά με τις αποζημιώσεις σε περιπτώσεις κατά τις οποίες τα κατάλοιπα επιδρούν καταλυτικά στην ποιότητα της ζωής. Ο ενάγων αναφέρθηκε στην Γεώργιος Τρύφωνος ν. Σωτήρης Σωτηρίου, Π.Ε. 10500 κ.α. ημερομηνίας 18.7.00 στην οποία, ενόψει ολικής τύφλωσης στο δεξί μάτι και μερική αντίληψη του φωτός στο αριστερό, ποσό £100.000 αυξήθηκε σε £150.000 με την εισήγηση πως, όσο και αν εκεί τονίστηκε ότι η όραση είναι η πιο σημαντική από τις αισθήσεις, "η οποία διέπει την όλη δημιουργικότητα, αξία και δυνατότητα ευτυχίας στη ζωή", η περίπτωσή του είναι τραγικότερη. Οι εναγόμενοι επικαλέστηκαν την παλαιότερη Polycarpou v. Adamou (1988) 1 CLR 727 στην οποία για τετραπληγία το ποσό των £25.000 αυξήθηκε στις £55.000, με την εισήγηση πως η περίπτωση του ενάγοντα είναι λιγότερο σοβαρή.
Προσεγγίζουμε το θέμα υπό το φως της πάγιας νομολογίας μας αναφορικά με βασικές αρχές που το διέπουν. Αυτές συνοψίζονται στην πρόσφατη απόφαση του εφετείου στην Χάρης Χαριλάου ν. Νικόλας Νικολάου, Πολιτική ΄Εφεση 11331 ημερομηνίας 23.10.03 που εξέδωσε ο Καλλής, Δ.:
"Έχει νομολογηθεί ότι σκοπός της επιδίκασης αποζημιώσεων είναι να δοθεί στον ενάγοντα αποζημίωση για την ζημιά, απώλεια ή βλάβη που έχει υποστεί. Οι αρχές που διέπουν τον προσδιορισμό των αποζημιώσεων συνοψίζονται στην απόφαση του Πική, Δ. - όπως ήταν τότε - στην
Paraskevaides (Overseas) Ltd and Another v. Christofi (1982) 1 C.L.R. 789, 793. Παραθέτουμε σε μετάφραση το σχετικό απόσπασμα:"Στόχος των αποζημιώσεων που επιδικάζονται είναι να αποδοθεί δικαιοσύνη στην απώλεια και στη ζημιά του διαδίκου που τραυματίστηκε χωρίς να εναποτίθεται υπέρμετρο βάρος πάνω στον αδικοπραγούντα. (Βλ.
Fletcher v. Autocar Transporters Ltd (1968) 1 All E.R. 726, Constantinou v. Salahouris (1969) 1 C.L.R. 416). Με άλλες λέξεις, το ποσό που επιδικάζεται πρέπει να είναι κοινωνικά αποδεκτό. Συνεπώς, η κοινωνική δεοντολογία κατά τον ουσιώδη χρόνο είναι σε κάθε περίπτωση παράγοντας σχετικός προς το έργο μας ειδικά σε σχέση με μη χρηματική απώλεια. Η χρηματική ζημιά, ως περισσότερο επιδεκτική μαθηματικού υπολογισμού εξαρτάται λιγότερο από κοινωνικά κριτήρια. Στόχος του εγχειρήματος είναι η κατάληξη, στο τέλος της πορείας, σε αριθμό που είναι δίκαιος και εύλογος κάτω από τις περιστάσεις της υπόθεσης."
(Βλ. και Fysco Constructing Co. Ltd v. Γεωργίου (1991) 1 Α.Α.Δ. 1014, 1028 και Μιχαήλ ν. Φίλιος Γ. Συκοπετρίτης Λτδ., Πολιτική ΄Εφεση 10377 και 10381/29.6.2000)
.Η αποζημίωση για αστικά αδικήματα δεν έχει σκοπό την τιμωρία αλλά την αποκατάσταση. Αυτή τούτη η ατέλεια του χρήματος ως μέσου για αποκατάσταση, δεν πρέπει να επενεργεί προς επαύξηση των αποζημιώσεων (Βλ. Μαυροπετρή ν. Λουκά (1995) 1 Α.Α.Δ. 66, 74
).Η νομολογία του Ανωτάτου Δικαστηρίου έχει επιδείξει μια σταθερή άνοδο του επιπέδου των γενικών αποζημιώσεων. ΄Εχει τονίσει την ανάγκη για μια πιο δίκαιη και φιλελεύθερη αποτίμηση του ανθρώπινου πόνου και των πολλαπλών στερήσεων που προκαλούν οι αναπηρίες στα θύματα της αμέλειας (Βλ. Ioannou and Paraskevaides (Overseas) (πιο πάνω), Παναγή ν. Θεοδώρου (1992) 1 Α.Α.Δ. 1303, Ηρακλέους ν. Πίτρου (1994) 1 Α.Α.Δ. 239, Αριστοδήμου ν. Θωμά, Πολιτική ΄Εφεση 9320/30.4.99, Μαΐττα ν. Γεωργίου κ.α., Πολιτική ΄Εφεση 8499/9.1.99 και Βρυωνίδη ν. Σωφρονίου, Πολιτική ΄Εφεση 9479/23.9.97)
. Προηγούμενες αποφάσεις δεν αποτελούν δεσμευτικό προηγούμενο υπό την έννοια της αρχής του stare decisis αλλά παρέχουν καθοδήγηση (βλ. Παναγή, πιο πάνω). Πρέπει, επίσης, να λαμβάνεται υπόψη η συνεχής μείωση της αξίας του χρήματος.Πρέπει να λεχθεί ότι το Εφετείο δεν δικαιολογείται να επεμβαίνει στα ευρήματα του πρωτόδικου δικαστηρίου όσον αφορά τις αποζημιώσεις, εκτός αν πεισθεί είτε ότι το πρωτόδικο δικαστήριο ενήργησε με βάση λανθασμένες νομικές αρχές, είτε ότι το ποσό των αποζημιώσεων είναι τόσο έκδηλα υπερβολικό ή τόσο έκδηλα ανεπαρκές ούτως ώστε να καθίσταται παντελώς λανθασμένος ο υπολογισμός των αποζημιώσεων των οποίων δικαιούται ο ενάγων (βλ. Ioannou v. Howard (1966) 1 C.L.R. 45, Antoniou v. Iordanous and Another (1976) 1 C.L.R. 341, Φοινικαρίδης κ.α. ν. Γεωργίου κ.α. (1991) 1 Α.Α.Δ. 475, Κωνσταντίνου ν. Σταύρου (Αρ. 2) (1995) 1 Α.Α.Δ. 453, Χριστοδούλου ν. Αγαθοκλέους, Πολιτική ΄Εφεση 9117/18.4.97 και Παναγιώτου ν. Φραγκίσκου κ.α., Πολιτική ΄Εφεση 9320/30.4.99)
."
Οι επιπτώσεις στον ενάγοντα από τον τραυματισμό του ήταν κυριολεκτικά καταστρεπτικές. Υγιής όπως ήταν, στην ηλικία των 20 χρόνων, πλήρως εξαρτημένος από άλλους πλέον, αποστερήθηκε μονίμως κάθε δυνατότητας για ζωή κάποιας ποιότητας και αυτό υπό συνθήκες καθημερινής βοήθειας. ΄Οχι για να βελτιωθεί αλλά για να συντηρηθεί έστω στην κατάσταση στην οποία περιήλθε. Το σίγουρο της μονιμότητας των επιπτώσεων στην περίπτωσή του εκδηλώνεται αντίστροφα. Δεν υπάρχει δυνατότητα βελτίωσής τους. Η καθημερινή στήριξη, απαραίτητη όπως είναι ακόμα και για τις πιο στοιχειώδεις και καθημερινές λειτουργίες, είναι και όρος για την αντιμετώπιση του κινδύνου επιδείνωσης.
Επομένως, κάθε προσδοκία, για να μην αναφερθούμε σε όνειρα δεν είναι πια μέρος της ζωής του και το έχουμε πως και ο δεσμός του με τη γυναίκα που προγραμμάτιζε να νυμφευθεί, διακόπηκε μετά το ατύχημα. Θα παραμείνει ουσιαστικά έγκλειστος στο σπίτι του χωρίς προσωπική, επαγγελματική ή κοινωνική ζωή, για να αρκείται σε προγραμματισμένες εξόδους, κυρίως για επισκέψεις σε ειδικούς, πάντα υπό συνοδεία και στην παρακολούθηση τηλεόρασης ή σε κάποια παρτίδα ταβλιού με τη χρήση του ενός χεριού το οποίο ακόμα μπορεί να κινεί. Και αυτό μετά από εγχειρήσεις και παρατεταμένη νοσηλεία, βεβαίως υπό συνθήκες πολύ χειρότερες αφού ό,τι βιώνει τώρα είναι το αποτέλεσμα αισθητής βελτίωσης.
Ο ενάγων διακομίστηκε στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας στις 30.10.95, με σοβαρό κτύπημα στο κεφάλι. Δεν επικοινωνούσε με το περιβάλλον και παρουσίαζε αδυναμία της δεξιάς πλευράς. Η νευρολογική του κατάσταση επιβραδυνόταν ραγδαία και παρουσίαζε προοδευτική επιδείνωση του ήδη επιδεινωμένου επιπέδου συνειδήσεως. Ο ακτινολογικός έλεγχος έδειξε κάταγμα του κρανίου με συλλογή αίματος στον υποσκληρίδιο χώρο και οίδημα στον εγκέφαλο. Του έγινε κρανιοτομή και παροχέτευση του αιματώματος. Το εγκεφαλικό
οίδημα αντιμετωπίστηκε με τεχνητό υπεραερισμό των πνευμόνων για τρεις μέρες. Το επίπεδο συνείδησης παρουσίασε προοδευτική βελτίωση και άρχισε κινητοποίηση. Παρέμεινε στο νοσοκομείο μέχρι τις 9.2.96. Για μεγάλο χρονικό διάστημα παρέμεινε ακίνητος στο κρεβάτι και σε τροχοκάθισμα. Υποβαλλόταν σε εντατική φυσιοθεραπεία και λογοθεραπεία και από τις 27.6.96 εξεταζόταν και από το νευροχειρουργό Αχιλλέα Περδίο. Στις 5.12.96 υποβλήθηκε σε δεύτερη χειρουργική επέμβαση για την επανατοποθέτηση οστικού κρημνού. Ο νευροχειρουργός Α. Διέτης που τη διενήργησε τη χαρακτήρισε ως επέμβαση για τη σωτηρία της ζωής του. Εξήλθε από το νοσοκομείο στις 9.2.97 και συνεχίστηκε η εντατική φυσιοθεραπεία και λογοθεραπεία του. Μεταξύ του Μαΐου και Αυγούστου 1997 ταξίδευσε στο Λονδίνο με τη συνοδεία της μητέρας του και έτυχε θεραπείας στο Devonshire Hospital. Δεν είχε ο ίδιος ή η μητέρα του οικονομική δυνατότητα και τη δαπάνη την ανέλαβε ο Οργανισμός "Από Καρδιά σε Καρδιά" με τη συμφωνία, εφόσον εξασφάλιζε αποζημιώσεις, τα ποσά που θα καταβάλλονταν να επιστρέφονταν. Η κατάσταση του ενάγοντα μετά την έξοδό του από το νοσοκομείο του Λονδίνου παρουσίασε βελτίωση και, πλέον, εγκατέλειψε το τροχοκάθισμα και περπατούσε με τη βοήθεια βακτηρίας.Στην πρωτόδικη απόφαση καταγράφονται οι διαπιστώσεις του κάθε γιατρού και των άλλων που εξέτασαν τον ενάγοντα, περιλαμβανομένου και του νευροχειρουργού Ν. Σπανού που κάλεσαν οι εναγόμενοι, ο οποίος τον εξέτασε στις 14.10.98. ΄Οσα ακολουθούν συνθέτουν την εικόνα.
Διαπιστώθηκε ατροφία του βρεγματικού λοβού με διατεταμένη την ομόπλευρη κοιλία του εγκεφάλου και μόνιμη καταστροφή του εγκεφαλικού παρεγχύματος υπό τη μορφή παρεγκεφαλικής κύστης στη δεξιά κροταφοβρεγματική περιοχή. Περαιτέρω, το πτερύγιο του αριστερού αυτιού παρουσιάζει εκτεταμένη βλάβη και δυσμορφία
χωρίς όμως επηρεασμό της ακοής.Τα πιο κάτω διαπιστώθηκαν ως μόνιμα νευρολογικά κατάλοιπα:
(α) Δεξιά σπαστική ημιπάρεση και σπαστική αδυναμία ή μυϊκή αδυναμία του δεξιού άνω και κάτω άκρου. Μόνο για ελάχιστο χρόνο είναι δυνατό να σταθεί χωρίς τη βοήθεια βακτηρίας και, πάντως, δεν μπορεί να ανεβεί σκάλες ούτε να καλύψει αποστάσεις. Το αριστερό του πόδι "δρεπανίζει", έχει αυξημένη σπαστικότητα και το "κωλοσύρνει".
(β) Ενώ επικοινωνεί με το περιβάλλον, έχει καλή αντίληψη και συνεργάστηκε ικανοποιητικά με τους γιατρούς, αντιμετωπίζει σοβαρή δυσκολία στην ομιλία (κολλώδης και βράγχος φωνής ή "σπαστική δυσαρθρία") που οφείλεται σε βλάβη του στελέχους του εγκεφάλου. Στη δυσκολία του να εκφραστεί αλλά και να κατανοήσει αμέσως, αποδόθηκε και η μη κλήση του ως μάρτυρα.
Επί του τελευταίου διατυπώθηκε λόγος έφεσης. Επιτράπηκε στον γιατρό Περδίο να συνομιλήσει με τον ενάγοντα κατά τη διάρκεια της ακρόασης και το παράπονο είναι πως ο πρωτόδικος δικαστής, αντίθετα προς τις αρχές όπως αυτές συνοψίστηκαν στην Φοινικαρίδης & άλλη ν. Γεωργίου & άλλων (1991) 1 ΑΑΔ 475 στη σελ. 487, μετατράπηκε σε εμπειρογνώμονα. Όμως, όσο ανορθόδοξη και αν ήταν η πορεία που ακολουθήθηκε, ούτε απέβλεπε ούτε απέληξε στη διαμόρφωση αντίληψης από τον πρωτόδικο δικαστή. Οι συνέπειες στη δυνατότητα του ενάγοντα για ομιλία και έκφραση, όπως αυτές προσδιορίστηκαν, είχαν στη βάση τους τη μαρτυρία των γιατρών και των άλλων μαρτύρων.
(γ) Υπέστη μεγάλη σειρά μετατραυματικών επιληπτικών κρίσεων, που επιβεβαιώθηκαν με ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα και του χορηγείται αντιεπιληπτική αγωγή. Αυτή μειώνει σε μεγάλο βαθμό την πιθανότητα επανεμφάνισής τους αλλά δεν παρέχει σιγουριά. Τα φάρμακα είναι μόνο κατασταλτικά και δυστυχώς έχουν σοβαρές παρενέργειες. Ήδη παρουσιάστηκαν υπερτροφία των ούλων και προβλήματα στα δόντια
, για τα οποία παραπέμφθηκε σε γναθοχειρουργό.(δ) Σπαστική αδυναμία του αριστερού χεριού που απολήγει σε πλήρη απώλεια της λειτουργίας του. ΄Οπως χαρακτηριστικά λέχθηκε, είναι ως εάν να μην έχει αριστερό χέρι. Επομένως, αφού αυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, του είναι αδύνατο να κάμει οτιδήποτε που απαιτεί τη χρήση δυο χεριών. Ούτε καν να τεμαχίζει την τροφή του.
(ε) Ακράτεια ούρων, έντονη για μεγάλο διάστημα αλλά τώρα αραιή, κατά τη νύκτα. Η εκδήλωση της ανάγκης απαιτεί άμεση ούρηση που προϋποθέτει ταχύτητα - ανύπαρκτη βέβαια - διαφορετικά, όπως λέχθηκε, "τα κάμνει πάνω του".
(στ) Εκρήξεις γέλιου και κλάματος ανεξέλεγκτες και χωρίς αιτία λόγω καταστροφής του εγκεφαλικού παρεγχύματος. Νευρικός, απαιτητικός, ευσυγκίνητος. Δυσκολεύεται στην κατάποση σε βαθμό που προκαλεί ακόμα και κίνδυνο πνιγμού, του πέφτει το φαγητό όταν τρώγει και τρέχουν τα σάλια του (σιαλόρροια).
Θεωρούμε το ποσό που επιδικάστηκε ως εκδήλως χαμηλό και κρίνουμε πως αυτό πρέπει να αντικατασταθεί με ποσό ύψους £200.000.
Απώλεια μελλοντικών απολαβών
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε ποσό ύψους £125.580 και ασκήθηκαν έφεση και αντέφεση. Η έφεση των εναγομένων συζητεί το θέμα σε τέσσερα επίπεδα ως ακολούθως:
(α) Ήταν αβέβαιη και προσωρινή η εργοδότηση του ενάγοντα πριν το δυστύχημα.
(β) Δεν ήταν ανίκανος για οποιαδήποτε εργασία αφού θα έπρεπε να θεωρηθεί ότι παρεχόταν δυνατότητα να γίνει τηλεφωνητής ή λαχειοπώλης.
(γ) Γενικά είναι αυθαίρετο το ποσό των £125.580.
(δ) Το εισόδημά του από την εργοδότησή του στους εναγομένους ήταν £103 και όχι £105 εβδομαδιαίως.
Η αντέφεση του ενάγοντα αφορά στον πολλαπλασιαστή που χρησιμοποιήθηκε. Κατά την εισήγησή του θα έπρεπε αντί 15 να ήταν 17. Σημειώνουμε πως λόγος έφεσης από την πλευρά των εναγομένων προς την αντίθετη κατεύθυνση δεν αναπτύχθηκε στο περίγραμμά τους.
Δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε πως ήταν αυθαίρετος ο καθορισμός του ποσού. Ήταν το αποτέλεσμα, κατά την κλασσική μέθοδο, του πολλαπλασιασμού της αμοιβής του ενάγοντα από τις δυο εργασίες του με τα 15 χρόνια που καθορίστηκαν ως πολλαπλασιαστής. Εντοπίζουμε μόνο ένα λάθος σε σχέση με το μισθό του ενάγοντα από τους εφεσίβλητους. Όπως θα εξηγήσουμε και σε άλλο σημείο, αυτός ήταν £103 εβδομαδιαίως και συνεπώς ο υπολογισμός που έγινε στη βάση των £105 πρέπει να αναπροσαρμοστεί. Ούτε είναι ορθό πως έλειπαν τα
σταθερά στοιχεία που επιτρέπουν τη χρήση αυτής της μεθόδου. Στη Σολέας ν. Σολέα (1999) 1 ΑΑΔ 904 την οποία επικαλούνται οι εναγόμενοι, ενόψει της Μαυροπετρή ν. Λουκά (1995) 1 ΑΑΔ 66, κρίθηκε πως δεν προσφερόταν η μέθοδος του πολλαπλασιαστή και επιδικάστηκε συνολικό ποσό αλλά δεν ήταν η διάρκεια της εργοδότησης, την οποία εδώ επικαλούνται οι εναγόμενοι, που μέτρησε. ΄Ηταν ο περιστασιακός τρόπος με τον οποίο, για σύντομο χρόνο, η ενάγουσα εργοδοτείτο, μαζί με άλλους αστάθμητους παράγοντες που αφαιρούσαν την απαιτούμενη σταθερή βάση. Εδώ ήταν συγκεκριμένες εργασίες τις οποίες, ως μισθωτός με ορισμένη αμοιβή, εκτελούσε ο ενάγων και η μικρή διάρκεια της εργοδότησής του ως την ημέρα του ατυχήματος, προφανώς ενόψει και του νεαρού της ηλικίας του, δεν αφαιρούσε οτιδήποτε από ό,τι χρειαζόταν για τη θεμελίωση σταθερής βάσης. Όπως δεν αφαιρεί το γεγονός ότι, κατά τη μακρά διάρκεια της εκκρεμότητας της αγωγής, η πιτσαρία πωλήθηκε από τον τότε εργοδότη του ενάγοντα σε άλλο. Πρόκειται για συμπτωματική εξέλιξη που δεν μπορεί να επενεργήσει προς διαφοροποίηση των παραμέτρων στο πλαίσιο της μεθόδου που παραδεχτώς χρησιμοποιήθηκε, όπως σταθερά την προσδιόριζαν τα δεδομένα κατά την ημέρα του ατυχήματος. Τα αναφερθέντα δε σε σχέση με τη δυνατότητα να ασκεί κάποιος και δεύτερη εργασία το βράδυ αποτελούν, ως προς το συζητούμενο θέμα, ατεκμηρίωτη εικασία, μάλιστα αντίθετη προς ό,τι πράγματι συνέβαινε. (Βλ. συναφώς Στυλιανού ν. Παναγή (1993) 1 ΑΑΔ 1037). Το τελευταίο από τα θέματα που συζήτησαν οι εναγόμενοι αφορά στην, κατά την εισήγησή τους, δυνατότητα του ενάγοντα να ασκεί κάποιο επάγγελμα ειδικά εκείνο του τηλεφωνητή ή του πωλητή λαχείων. Έχουμε περιγράψει τη φύση των τεραστίων δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο ενάγων ακόμα και για τις πιο στοιχειώδεις από τις προσωπικές του ανάγκες και θεωρούμε την εισήγηση ως εκτός πραγματικότητας.Μένει ως προς αυτό το θέμα η αντέφεση σε σχέση με τον πολλαπλασιαστή. Η εισήγηση εξαντλείται ουσιαστικά με παραπομπή στην Γεώργιος Τρύφωνος (ανωτέρω) με την επισήμανση πως εκεί, για ενάγοντα ηλικίας 22 ετών κατά την ημέρα του τραυματισμού, δόθηκε πολλαπλασιαστής 17. Λείπουν όμως τα δεδομένα αναφορικά με το χρόνο έκδοσης της πρωτόδικης απόφασης στην υπόθεση εκείνη, εν προκειμένω ο ενάγων, κατά το χρόνο της πρωτόδικης απόφασης ήταν ηλικίας 25 ετών και, πάντως
, δεν θεωρούμε πως τεκμηριώθηκε λόγος που να δικαιολογεί παρέμβασή μας σε ένα τομέα κατ΄εξοχήν της ευθύνης του πρωτόδικου δικαστηρίου.Ενόψει του λάθους στο οποίο έχουμε αναφερθεί και με το δεδομένο των £103 εβδομαδιαίου μισθού του εφεσείοντα από τους εφεσίβλητους, το ποσό που επιδικάστηκε πρέπει να μειωθεί σε £124.020.
Μελλοντική φυσιοθεραπεία και λογοθεραπεία
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε £18.720 και £28.080 αντιστοίχως. Σχετικοί λόγοι έφεσης από τους εναγομένους αποσύρθηκαν και παρέμεινε η αντέφεση του ενάγοντα. Εγείρει τρία θέματα και εισηγείται ποσό πολλαπλάσιο από εκείνο που επιδικάστηκε. Το πρώτο θέμα αφορά στην αμοιβή των φυσιοθεραπευτών και λογοθεραπευτών. Θεωρεί πως με βάση τη μαρτυρία το ποσό θα έπρεπε να ήταν μεγαλύτερο. Το δεύτερο θέμα αφορά
στη συχνότητα των επισκέψεων σ΄αυτούς τους ειδικούς. Το πρωτόδικο δικαστήριο έκρινε πως εδικαιολογείτο να έχει τις υπηρεσίες φυσιοθεραπευτή για τις τρεις εργάσιμες μέρες της βδομάδας και λογοθεραπευτή για τις άλλες τρεις. Ο ενάγων θεωρεί πως θα έπρεπε να είχε καθημερινά τις υπηρεσίες και των δυο, περιλαμβανομένης μάλιστα και της Κυριακής. Δεν έχουμε ικανοποιηθεί ότι συντρέχουν λόγοι παρέμβασής μας. Ως προς τα πιο πάνω η πρωτόδικη απόφαση βρίσκει έρεισμα στη μαρτυρία που προσκομίστηκε.Είναι όμως βάσιμη η έφεση αναφορικά με το τρίτο θέμα. Αυτή αφορά στον πολλαπλασιαστή. Χρησιμοποιήθηκε πολλαπλασιαστής 15 όπως στην περίπτωση της απώλειας μελλοντικών απολαβών και στη βάση των παρατηρήσεων στην Polycarpou (ανωτέρω) τις οποίες υιοθετούμε, κρίνουμε ότι δικαιολογείται πολλαπλαστής 18. Όπως εξηγήθηκε, η διάρκεια της ζωής σπανίως συμπίπτει με τη διάρκεια της δυνατότητας για εργασία, την οποία και κανονικά υπερβαίνει. Επομένως, με γνώμονα τα υπόλοιπα δεδομένα της πρωτόδικης απόφασης, το συνολικό ποσό θα πρέπει να αυξηθεί στις £56.160.
Μελλοντικά έξοδα οικιακής βοηθού
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε £21.600. Οι εναγόμενοι εισηγούνται πως αυτό το ποσό είναι υπερβολικό και πως δεν υποστηρίζεται από τη μαρτυρία. Αντιθέτως ο ενάγων. Θεωρεί πως θα έπρεπε να είχε επιδικαστεί ποσό κατά πολύ μεγαλύτερο, με αναφορά στον πολλαπλασιαστή 15 που καθορίστηκε και, στη συνέχεια, σε σχέση με τη βάση των £120 μηνιαίως που χρησιμοποιήθηκε.
Όσα αναφέραμε σε σχέση με τα μελλοντικά έξοδα φυσιοθεραπείας και λογοθεραπείας ισχύουν και εν προκειμένω. Επομένως, ο υπολογισμός πρέπει να γίνει με γνώμονα τα 18 έτη ως πολλαπλασιαστή.
Κατά τα λοιπά, δεν έχουμε ικανοποιηθεί ότι συντρέχει λόγος για διαφοροποίηση. Προσλήφθηκε αλλοδαπή βοηθός και το πρωτόδικο δικαστήριο καθόρισε την αποζημίωση στη βάση του μηνιαίου μισθού της με επιπρόσθετα όμως ποσά για όσα, ενόψει της μαρτυρίας, στοίχιζαν η διατροφή και άλλα έξοδά της. Στο πλαίσιο των δεδομένων αυτά ήταν παραδεκτή βάση και δεν μπορούμε να συμμεριστούμε την άποψη του ενάγοντα πως θα έπρεπε να επιδικαστεί μεγαλύτερο ποσό ως αμοιβή και της μητέρας για ό,τι θα χρειαζόταν να προσφέρει κατά τη διάρκεια της νύκτας, όταν η βοηθός θα αποσυρόταν στο δωμάτιό της.
Επίσης δεν είναι βάσιμη η εισήγηση πως λανθασμένα αφαιρέθηκε το μέρος της δαπάνης για τη βοηθό που κατέβαλλε το Γραφείο Ευημερίας. Ο μηνιαίος μισθός της βοηθού ήταν £180 και τον κατέβαλλε ολόκληρο το Γραφείο Ευημερίας. Στη βάση της μαρτυρίας δαπανούνταν άλλες £120 μηνιαίως για τη διατροφή, το ντύσιμο, τα μεταφορικά αλλά και την κάποια αναψυχή αφού υποχρεωτικά η βοηθός συνόδευε τον ενάγοντα στις όποιες εξόδους του. Ο ενάγων επικαλείται την Κelly v. Nicolaou (1992) 1 AAΔ 463 αλλά αυτή η υπόθεση σαφώς διακρίνεται αφού αφορούσε σε ποσό που εισπράχθηκε από τον ενάγοντα δυνάμει σύμβασης ασφαλιστικής κάλυψης. Οι παράμετροι του θέματος εξετάζονται, με αναφορά σε νομοθετική ρύθμιση και στη νομολογία, στις Αποζημιώσεις για Σωματικές Βλάβες του Φρ. Νικολαΐδη, 1996, σελ. 14, §1-15. Με ειδική νομοθετική ρύθμιση, [βλ. το άρθρο 65(β) του περί Αστικών Αδικημάτων Νόμου Κεφ. 148 όπως τροποποιήθηκε με το Ν. 41/89, και το άρθρο 18 του περί Υποχρεωτικής Ασφάλισης της Ευθύνης Εργοδοτών Νόμου του 1989, Ν. 174/89], ποσά καταβαλλόμενα από το Ταμείο Κοινωνικών Ασφαλίσεων δεν λαμβάνονται υπόψη αλλά εν προκειμένω έχομε άλλης μορφής δημόσιο βοήθημα. Αυτά καταβάλλονται όχι χαριστικώς αλλά προφανώς στη βάση των κριτηρίων που διέπουν την άσκηση της διοικητικής δράσης στον τομέα και, πλέον, είναι σχετική η Μitheo Ltd v. Koudounas (1988) 1 CLR 796. Aφορούσε μεν σε ποσό εισπραχθέν από τις κοινωνικές ασφαλίσεις αλλά σε περίοδο κατά την οποία δεν ίσχυε επί τούτου νομοθετική ρύθμιση. Κρίθηκε, κατά υιοθέτηση της προσέγγισης της αγγλικής νομολογίας σε σχέση με υποκατάστατα ωφελήματα (supplementary benefits) όπως αυτή αποκρυσταλλώθηκε, πως το ποσό θα έπρεπε να αφαιρεθεί αφού διαφορετικά ο ενάγων θα αποζημιωνόταν διπλά. Σ΄αυτή τη βάση, στην απουσία επιχειρήματος ως προς το σκεπτικό ή ακόμα και τον ενδεχόμενο συσχετισμό της προς την Κelly (ανωτέρω), καταλήγουμε πως το ποσό των £180 μηνιαίως ορθά αφαιρέθηκε.
Απομένει ο υπολογισμός στη βάση του 18 ως πολλαπλασιαστή. Η πρωτόδικη απόφαση πρέπει να αντικατασταθεί με απόφαση για £25.920.
Απώλεια μισθών ως ειδική αποζημίωση
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε αποζημιώσεις ύψους £6.285 για την απώλεια μισθού από τους εναγομένους και £7.400 για την απώλεια μισθού από την πιτσαρία. Αυτά, για την περίοδο από την ημέρα του ατυχήματος ως την καταχώρηση της έκθεσης απαίτησης. Παραπονούνται και οι δυο πλευρές σε σχέση με τη βάση που χρησιμοποιήθηκε και ο ενάγων θέτει το περαιτέρω θέμα της αποζημίωσής του για την περίοδο από την καταχώρηση της έκθεσης απαίτησης ως την έκδοση της απόφασης.
Κατά τη μαρτυρία ο μισθός του ενάγοντα από τους εναγομένους ήταν £103 εβδομαδιαίως. Στην έκθεση απαίτησης, από το συνδυασμό των σχετικών παραγράφων προκύπτει ως προτεινόμενη βάση το ποσό των £105 αλλά αυτό δεν δικαιολογείται. Αναπτύχθηκε ενώπιόν μας το επιχείρημα πως εν τέλει θα έπρεπε να υπολογιστεί η αποζημίωση στη βάση ακόμα μεγαλύτερου ποσού, εκείνου των £128 εβδομαδιαίως αλλά αυτή η εκδοχή υπερβαίνει ακόμα και τα προταθέντα. Θα πρέπει, επομένως, ο υπολογισμός να αναπροσαρμοστεί πάνω στη βάση των £103 εβδομαδιαίως.
Κατά τη μαρτυρία ο μισθός από την πιτσαρία ανερχόταν σε £56 εβδομαδιαίως. Επομένως, για την περίοδο ακόμα και των 65 εβδομάδων (οι εναγόμενοι λέγουν ότι είναι 63) το ποσό δεν μπορούσε να ήταν £7.400. Υπάρχει όμως αξίωση στην έκθεση απαίτησης για όλη την περίοδο από το ατύχημα ως την έκδοση της πρωτόδικης απόφασης και είναι προφανές πως αυτό όπως και η προσαχθείσα μαρτυρία, διέλαθαν της προσοχής του πρωτόδικου δικαστηρίου. Τα δεδομένα είναι σταθερά. ΄Εχουμε το μισθό (£56 εβδομαδιαίως) και το χρονικό διάστημα (234 εβδομάδες). Ισχύουν βεβαίως τα ίδια και σε σχέση με την απώλεια των μισθών από την εργοδότηση του ενάγοντα από τους εναγομένους και η πρωτόδικη απόφαση πρέπει να αντικατασταθεί με απόφαση για £24.102 ως μισθό από τους εναγομένους και £13.104 ως μισθό από την πιτσαρία. Σύνολο £37.206.
Οι ειδικές αποζημιώσεις για τη φροντίδα του εφεσείοντα
To πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε ποσό £11.200 για τις υπηρεσίες της μητέρας του εφεσείοντα και, όπως και στην περίπτωση των υπολοίπων, δεν αμφισβητείται το δικαίωμα για αποζημίωση πάνω σ΄αυτή τη βάση. Από τις 12.2.96 η μητέρα του ενάγοντα αναγκάστηκε να σταματήσει να εργάζεται για να αφιερωθεί στον ενάγοντα. Εργοδοτήθηκε εκ νέου στις 16.9.97 αλλά το ποσό που επιδικάστηκε κάλυπτε μόνο την περίοδο μέχρι τις 14.1.97 που καταχωρήθηκε η έκθεση απαίτησης. Με την αντέφεσή του ο ενάγοντας θεωρεί πως θα έπρεπε να είχε καλυφθεί ολόκληρη η πιο πάνω περίοδος και δεν προκύπτει αμφισβήτηση επ' αυτού. Αντιθέτως, κατά τον υπολογισμό των εναγομένων στο περίγραμμα της αγόρευσής τους, σε σχέση με το δικό τους λόγο έφεσης, λαμβάνεται ως καταληκτική ακριβώς η 16.9.97 και η αριθμητική γίνεται στη βάση των 19 μηνών. Είναι και επ' αυτών προφανές ότι διέλαθε της προσοχής του πρωτόδικου δικαστηρίου όχι απλώς η μαρτυρία που είχε προσαχθεί χωρίς ένσταση αλλά και η ξεχωριστή αξίωση στην έκθεση απαίτησης που κάλυπτε όλη την πιο πάνω περίοδο. Επίσης, όμως, ότι επιδίκασε αποζημιώσεις από τις 30.10.95 που ήταν η ημέρα του ατυχήματος, ενώ η μητέρα του εφεσείοντα σταμάτησε να εργάζεται στις 12.2.96.
Η επιπρόσθετη αξίωση του ενάγοντα για αποζημίωση και για την περίοδο μετά την επάνοδο της μητέρας στην εργασία της, σε συνδυασμό μάλιστα και με την πρόσληψη της αλλοδαπής βοηθού, παρέμεινε ατεκμηρίωτη και ο σχετικός λόγος αντέφεσης πρέπει να απορριφθεί. Είναι όμως βάσιμος ο λόγος αντέφεσης σε σχέση με τη δαπάνη για την αλλοδαπή βοηθό από τις 16.9.97 ως την έκδοση της πρωτόδικης απόφασης. Υπήρχε σχετική μαρτυρία και πάντως το θέμα καλυπτόταν από την έκθεση απαίτησης και, όπως είδαμε, επιδικάστηκε σε σχέση με την αλλοδαπή βοηθό αποζημίωση μόνο για τις μελλοντικές υπηρεσίες της. Πάνω στην ίδια βάση, δηλαδή εκείνη των £120 μηνιαίως θα πρέπει να επιδικαστεί πρόσθετο ποσό ύψους £3.840.
Ό,τι απομένει είναι η εισήγηση των εναγομένων πως κακώς επιδικάστηκε αποζημίωση για τις υπηρεσίες της μητέρας στη βάση £800 μηνιαίως αφού ο μισθός της ανερχόταν σε £259 μηνιαίως.
Αυτός ο μισθός της μητέρας του ενάγοντα αφορούσε εργασία 8 ωρών ημερησίως επί πέντε μέρες εβδομαδιαίως. Οι υπηρεσίες της μητέρας προσφέρονταν σε περίοδο κατά την οποία απαιτείτο φροντίδα νυχθημερόν για όλες τις μέρες της βδομάδας. ΄Ηταν στη βάση αυτών των δεδομένων που καθορίστηκε το ποσό των £800 και δεν διαπιστώνουμε λόγο για παρέμβαση προς μείωση του ποσού.
Για τους λόγους που έχουμε εξηγήσει η πρωτόδικη απόφαση πρέπει να αντικατασταθεί με απόφαση για £19.040 ώστε να καλυφθεί η απώλεια της μητέρας μέχρι τις 16.9.97 και η δαπάνη για την οικιακή βοηθό από την πιο πάνω ημερομηνία μέχρι την ημερομηνία έκδοσης της πρωτόδικης απόφασης.
Τα έξοδα στην Αγγλία
Για δυο ταξίδια στην Αγγλία και για την παραμονή εκεί του εφεσείοντα και της μητέρας του επί πολλούς μήνες επιδικάστηκε το ποσό των £6.800. Επίσης το ποσό των 57.487,65 στερλινών ή το ισάξιό τους σε κυπριακές λίρες για την κάλυψη χρέωσης από το νοσοκομείο Devonshire. Οι εναγόμενοι αμφισβητούν την ορθότητα της πρωτόδικης απόφασης σε τρία επίπεδα. Εισηγούνται κατ' αρχάς πως δεν ήταν εύλογο υπό τις περιστάσεις να αναζητήσει ο εφεσείων νοσηλεία στην Αγγλία. Μετά, ότι δεν έχει τεκμηριωθεί με μαρτυρία η δαπάνη των £6.800 και, τελικά, όπως έχουμε εξηγήσει προηγουμένως, ότι η αξίωση για το ποσό των £57.487,65 στερλινών θα έπρεπε να απορριφθεί επειδή, ελλείπουσας της προϋπόθεσης του άρθρου 4(2)(β) του Κεφ. 9 που συζητήθηκε, το έγγραφο του νοσοκομείου που προσκομίστηκε δεν έπρεπε να γίνει δεκτό ως μαρτυρία. Επιλαμβανόμαστε του τελευταίου υπό το δεδομένο της απόφασης της πλειοψηφίας σε σχέση με το πιο πάνω άρθρο.
Πράγματι, όπως εισηγούνται οι εναγόμενοι, δεν υπήρχε ιατρική συμβουλή για αναζήτηση περαιτέρω ή άλλης νοσηλείας στην Αγγλία και κατά την εισήγησή τους αυτό είναι καταλυτικής σημασίας. Όσο και αν εν τέλει διαπιστώθηκε βελτίωση της κατάστασης του εφεσείοντα μετά την πολύμηνη παραμονή του στο νοσοκομείο Devonshire, τέτοια που δεν θα επιτυγχανόταν στην Κύπρο σε τόσο μικρό χρόνο, όπως αναγνώρισαν και οι γιατροί. Επικαλούνται συναφώς την Μιχαηλίδης ν. Κακουλλής και άλλων (1992) 1 ΑΑΔ 674 αλλά δεν προκύπτει από αυτή την υπόθεση ως προϋπόθεση η ύπαρξη επί τούτου ιατρικής συμβουλής. Η σχετική αναφορά γίνεται με παραπομπή σε αγγλική νομολογία όπου εξηγήθηκε πως κάθε περίπτωση κρίνεται στη βάση των δικών της περιστατικών και πως, στην περίπτωση πορείας που ακολουθείται εντίμως από συμβουλή των ειδικών, δικαιολογείται η επιδίκαση αποζημιώσεων. Και αυτά ενόψει ισχυρισμού του εφεσείοντα, στην Μιχαηλίδης εννοούμε, πως ταξίδευσε στην Αθήνα κατόπιν ιατρικής συμβουλής χωρίς να θυμάται το γιατρό που τον συμβούλευσε και χωρίς οι θεράποντες γιατροί να είχαν υποστηρίξει την αναγκαιότητα μετάβασής του στο εξωτερικό. Επίσης σημειώνουμε πως και στην υπόθεση Μαΐττας ν. Γεωργίου κ.α. (1998) 1 ΑΑΔ 1 κρίθηκε ότι πέραν από το ότι ούτε η δαπάνη αποδείχτηκε, η σχετική αξίωση ορθά απορρίφθηκε αφού δεν υπήρχε ιατρική μαρτυρία ή άλλη, που να έδειχνε ότι το ταξίδι στο εξωτερικό ήταν αναγκαίο ιατρικά ή έστω χρήσιμο. Όπως και στην υπόθεση Αντωνίτσα Φιλίππου κ.α. ν. Νίκου Παναγή κ.α. Πολιτική Έφεση 10194, ημερομηνίας 18.7.00, στην οποία, μετά από ανάλυση της νομολογίας, δεν εγκρίθηκε η δαπάνη αφού δεν είχε τεκμηριωθεί η αναγκαιότητα της επέμβασης που έγινε στο εξωτερικό ούτε το αποτελεσματικότερο της αποθεραπείας του στο εξωτερικό. Αντιθέτως, όπως διαπιστώθηκε, η ιατρική μαρτυρία είχε αποκαλύψει πως η επέμβαση θα μπορούσε να γίνει με την ίδια ευχέρεια και με τον ίδιο βαθμό επιτυχίας στην Κύπρο.
Κριτήριο, όπως εξηγήθηκε στην Dieti v. Loizides (1978) 1 CLR 233, είναι το εύλογο της δαπάνης κάτω από τις περιστάσεις. Σε εκείνη την υπόθεση, με αναφορά επίσης στην αγγλική νομολογία, εγκρίθηκε ποσό που δαπανήθηκε σε ιδιωτική κλινική ενώ ο ενάγων εδικαιούτο δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στο γενικό νοσοκομείο στο οποίο και είχε αρχικώς διακομιστεί. Δεν είχε ιατρική συμβουλή για τέτοια επιλογή αλλά θεωρήθηκε ότι η γνήσια ανησυχία του για την τύχη του ποδιού του ενόψει των συνθηκών που επικρατούσαν στο γενικό νοσοκομείο, ευλόγως δικαιολογούσαν αναζήτηση περίθαλψης στην ιδιωτική κλινική. Όπως και στην Γεώργιος Τρύφωνος (ανωτέρω) στην οποία εγκρίθηκε ποσό για έξοδα θεραπείας στο εξωτερικό αφού θεωρήθηκε εύλογο να είχε αναζητηθεί δεύτερη γνώμη και να είχε εξαντληθεί και η παραμικρή πιθανότητα αποκατάστασης της όρασης του ενάγοντα ή οποιασδήποτε βελτίωσής της.
Την τραγική κατάσταση του ενάγοντα και τις καταλυτικές συνέπειες από τον τραυματισμό του τις έχουμε περιγράψει και, στην πραγματικότητα, ό,τι αμφισβητείται αφορά στο κατά πόσο την ορισμένη θεραπεία και περίθαλψη θα ήταν εύλογο να την είχε στην Κύπρο και όχι στο εξωτερικό. Δεν υπήρχε όμως στην Κύπρο εξειδικευμένο κέντρο για τέτοιες περιπτώσεις αφού το Κέντρο Αποκατάστασης Παραπληγικών στο οποίο έγινε αναφορά δεν ήταν εξειδικευμένο στις εγκεφαλικές παθήσεις. Το νοσοκομείο στην Αγγλία ήταν τέτοιο εξειδικευμένο κέντρο και, εν πάση περιπτώσει, η αναζήτηση ελπίδας ζωής κάποιας ποιότητας στο εξωτερικό, σε κέντρο που ειδικά ασχολείται με αυτές τις τόσο σοβαρές καταστάσεις, ήταν εύλογη.
Απορριπτέοι είναι και οι υπόλοιποι λόγοι έφεσης. Δεν είναι ορθό πως για το ποσό των £6.800 δεν υπήρχε μαρτυρία. Υπήρχε η μαρτυρία της μητέρας του εφεσείοντα η οποία αναφέρθηκε σε λεπτομέρειες των δαπανών της που περιλαμβάνουν και £800 για τα αεροπορικά εισιτήρια. Αυτή η μαρτυρία έγινε δεκτή και η αδυναμία παρουσίασης γραπτών αποδείξεων για όλα τα ποσά δεν αφαιρεί από το παραδεκτό της ως βάσης για τη θεμελίωση της αξίωσης.
Σύντομοι μπορούμε να είμαστε και σε σχέση με την αποδοχή του εγγράφου του νοσοκομείου Devonshire. Αμφισβητείται ως προς αυτό η κρίση του πρωτόδικου δικαστηρίου πως δεν ήταν πρακτικώς δυνατό να εξασφαλιστεί η παρουσίαση του εκδότη και αυτό για ένα λόγο, ως ακολούθως: Θεωρούν οι εναγόμενοι πως από το συνδυασμό του πιο πάνω εγγράφου με τα έγγραφα του ίδιου νοσοκομείου, τεκμήρια 20 και 21 που κατατέθηκαν χωρίς ένσταση, προέκυπτε πως οι εκδότες αρνούνταν να προσέλθουν ως μάρτυρες επειδή εκκρεμούσε υπόλοιπο της αμοιβής του νοσοκομείου. Δεν θα ασχοληθούμε με την ενυπάρχουσα προβολή της ύπαρξης υπολοίπου αμοιβής στο πλαίσιο αμφισβήτησης της δαπάνης. Δεν προκύπτει από τα έγγραφα που κατατέθηκαν διασύνδεση του υπολοίπου προς την προσέλευση ή/μη του εκδότη. Επομένως, δεν χρειάζεται να μας απασχολήσει και το κατά πόσο άρνηση προσέλευσης για τέτοιο λόγο θα σήμαινε, άνευ ετέρου, πρακτική δυνατότητα εξασφάλισης της παρουσίας του εκδότη.
Η αγορά σερβιεττών
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε £2.100 για την αγορά σερβιεττών χωρίς μαρτυρία, επειδή όπως κατέθεσαν οι γιατροί, ο ενάγων είχε και έχει ακράτεια ούρων. Ο ενάγων παραδέκτηκε πως δεν θα έπρεπε να είχε επιδικαστεί αυτό το ποσό και η πρωτόδικη απόφαση θα διαφοροποιηθεί αναλόγως.
Οι τόκοι
Το πρωτόδικο δικαστήριο επιδίκασε τόκο από ημερομηνίες προγενέστερες της έκδοσης της απόφασής του σε σχέση και με τα ποσά για την απώλεια μελλοντικών απολαβών και τα μελλοντικά έξοδα για φυσιοθεραπεία, λογοθεραπεία και οικιακή βοηθό. Οι εναγόμενοι εισηγούνται πως ανεπιτρέπτως επιδικάστηκε τόκος για δαπάνες που δεν είχαν ακόμα συντελεστεί και έχουν δίκαιο. Οι υποθέσεις Jefford v. Gee (1970) 1 All E.R. 1202, Φοινικαρίδης (ανωτέρω) και Σολέας (ανωτέρω) είναι σχετικές. Η υπόθεση Spittle v. Bunney (1988) 3 All E.R. 1031 και Wright v. British Rlys Board (1983) 2 All E.R. 698 που επικαλέστηκε ο ενάγοντας αναφέρονται στον τόκο και τη συναφή διακριτική εξουσία του δικαστηρίου σε σχέση με άλλα κεφάλαια αποζημίωσης. Επομένως, η πρωτόδικη απόφαση θα διαφοροποιηθεί ώστε ως προς τα πιο πάνω να ισχύει ο προβλεπόμενος τόκος από την ημέρα της πρωτόδικης απόφασης.
Ενόψει όλων των πιο πάνω η έφεση και αντέφεση επιτυγχάνουν μερικώς και η πρωτόδικη απόφαση διαφοροποιείται κατά τον τρόπο που έχει υποδειχθεί ώστε το ολικό ποσό της αποζημίωσης να ανέρχεται σε £476.936, πλέον 57.487,65 στερλίνες ή το ισάξιό τους σε κυπριακές λίρες. Με τόκο ως η πρωτόδικη απόφαση, με την αμέσως πιο πάνω διαφοροποίηση.
Έχοντας υπόψη τα μεγέθη και τη φύση των θεμάτων που συζητήθηκαν, επιδικάζονται υπέρ των εναγομένων το Ό των εξόδων της έφεσής τους και υπέρ του ενάγοντα τα Ύ των εξόδων της αντέφεσής του.
ΑΡΤΕΜΙΔΗΣ, Δ.
ΑΡΤΕΜΗΣ, Δ.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Δ.
ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ, Δ.
ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Δ.
ΚΡΟΝΙΔΗΣ, Δ.
ΗΛΙΑΔΗΣ, Δ.
ΚΡΑΜΒΗΣ, Δ.
ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ, Δ.
ΧΑΤΖΗΧΑΜΠΗΣ, Δ.
/ΜΣι.